Op 14 mei vond de datadag plaats. In een zaaltje in Utrecht spraken onder andere Europarlementariër Paul Tang en Data-journalist Reinier Tromp, en werd er gestemd over de toekomst van de datavakbond.

Your Digital Footprint
De bijeenkomst begon met een presentatie van Daan Gerla over Your Digital Footprint. In dit project, gefinancierd door het SIDN-fonds, kan de digitale voetafdruk van gebruikers worden getoond. Elke voetafdruk die YDF visualiseert is een verzameling data van een bedrijf. Deze data kun je te weten komen door de data bij het bedrijf in kwestie op te vragen of door te kijken in de privacy voorwaarden van de website in kwestie. Op de vraag wat nu het vervolg van het project was, stelde Daan dat hij op zoek is naar vrijwilligers om de database te vullen. Er werd verder ook onder andere gevraagd of hij van tevoren ook marktonderzoek had gedaan. Daan zei wel contact met soortgelijke initiatieven – zoals cookiedatabase.org – te hebben gehad. Uit het publiek kwam nog het idee om een koppeling te maken tussen de gegevens die over je worden verzameld en de geschatte (maatschappelijke) schade die dit kan veroorzaken (bijvoorbeeld als je verzekeringspremie omhoog gaat, doordat de verzekering weet dat je aan een ziekte lijdt).

De ALV
Na deze eerste presentatie ging de ALV van start en volgden verschillende stemmingen. Achtereenvolgens werden de notulen van de vorige ALV en de agenda van de huidige ALV met grotere meerderheid aangenomen. Er volgden daarna nog enkele vragen over waar de statuten te vinden zijn en of de vergadering volgens de statuten eigenlijk wel in Utrecht mocht plaatsvinden (eigenlijk niet, maar niemand maakte bezwaar en Utrecht is vanwege de centrale locatie goed te verantwoorden).

Dan was het tijd voor de presentatie van het jaarverslag. De grote lijn was; na wisseling bestuur en gedurende coronaperiode is de organisatie van de datavakbond weer wat beter op orde. Er zijn vaste vergaderingen, twee werkgroepen lopen goed, sociale media is uitgebreid en ledenaantal blijft stijgen. Daarnaast is in het vorige jaar (2021-2022) oa het mooie project Data in Den Haag afgeleverd waarmee de datavakbond zich ook in de media weer even op de kaart zette.

Op de vraag of de datavakbond zich ook op alternatieve media wilde bewegen, was het antwoord dat het bestuur hier over wel wilde nadenken. Mastodon en Matrix zijn hiervoor mooie voorbeelden. Echter het zichtbaar blijven op de bestaande kanalen kost al moeite en er zijn ook goede redenen om juist op de grotere (en minder privacy-vriendelijke) mediaplatforms zichtbaar te blijven, zo stelde het bestuur.

Vervolgens stelden twee leden zich beschikbaar om als kascommissie de jaarrekening te controleren (spoiler: deze werd goedgekeurd). Terwijl dit werd gedaan, werd het afscheid van Daan Gerla als penningmeester van de datavakbond. Daan was er bij vanaf het prille begin en zal in het bestuur zeker worden gemist. Hopelijk blijft hij op andere manieren betrokken.

Hierna stelde de bestuurs-kandidaten zich voor waarop deze keer konden worden gestemd. Laury Buijs en Rogier Huurman wilden wisselen van hun rol als respectievelijk secretaris en voorzitter. Vanwege onder andere het krijgen van een kind, was de rol van secretaris voor Rogier een logische overstap. Laury stelde om als voorzitter zich vooral te willen richten op het verhelderen van de lange termijn doelen van de datavakbond en het verder uitbreiden van de zichtbaarheid en het ledenbestand.

En Arina Angerman stond kandidaat als nieuwe penningmeester. Arina vertelde nog kort over haar ervaring bij kascommissies en onder andere de Europese Vrouwen Lobby en hoe ze haar netwerkvaardigheden voor de datavakbond wenste in te zetten. Stabiele financiering door middel van bijvoorbeeld het verkrijgen van ANBI-status was haar belangrijkste uitgangspunt doel. Na onafhankelijke telling door twee leden, bleken alle drie de kandidaten 14 stemmen voor en 1 stem blanco. Kortom: welkom in het bestuur Arina en succes met jullie nieuwe rol Laury en Rogier.

Hierna een korte toelichting van het nieuwe jaarplan. Drie algemene doelen staan hierin centraal: vastere financiering, meer (actieve) leden en sterkere focus vinden. Ook werd kort de nieuwe website die op de planning staat belicht (en bevraagd). Door een van de leden werd bijvoorbeeld voorgesteld om na te denken over hoe de website toegankelijk te maken, bijvoorbeeld voor slechtzienden. Daarnaast was er nog een korte discussie over de vraag of het een goed idee is om een aparte pagina – afgesloten van de gewone bezoeker – te creëren. Immers; zijn we niet voor openheid van kennis en grootst mogelijke zichtbaarheid van onze artikelen? Het antwoord van het bestuur hierop was dat de gedachte was dat – zoals een gewone vakbond ook specifieke diensten levert voor diens leden – dit ook voor de datavakbond een aantrekkelijke manier kan zijn om leden te werven. Aan de andere kant was het bestuur er mee eens dat hier een goede balans in moet worden gevonden; voor sommige informatie wil je een zo groot mogelijke zichtbaarheid en openheid.

Daarnaast werden kort nog de plannen van de werkgroepen Actie, Inhoud en Tools toegelicht. Tijs Sikma vertelde over een aantal plannen die al uit de brainstorm van de werkgroep Inhoud waren gekomen, waaronder; visualiseren hoe verschillende partijen in het verleden hebben gestemd bij belangrijke privacywetten, een project over toegankelijkheid van websites voor slechtzienden en een project over plannen rondom een Europese digitale identiteit. Wat betreft Acties staat nog steeds op de planning om collectief gebruik te maken van bepaalde AVG-rechten, zoals het recht op Inzage en Verwijdering van eigen persoonsgegevens.

Bij de rondvraag kwamen nog een aantal ophelderingsvragen en ideeën naar voren, bijvoorbeeld om de eigen Nexctcloud-server ter dienste te stellen van leden voor opslag van bestanden voor leden zelf data opslag aan te gaan bieden. Dat zou een dienst kunnen zijn die de Datavakbond dan levert.

Presentatie Reinier Tromp
Vervolgens gaf Reinier Tromp – oud-oprichter van de datavakbond en op dit moment werkzaam als journalist bij Argos – een presentatie over zijn ervaringen als data-journalist. Ten eerste benadrukte hij hoe relevant de datavakbond nog steeds is; ‘Burgers zijn op datagebied geïndividualiseerd. Intenetgebruikers moeten zich organiseren om macht uit te oefenen’. Elk instituut zit volgens hem met hetzelfde probleem; wij willen iets met data maar met wie onderhandelen wij? Er is giga veel behoefte aan een organisatie die echt namens de burgers niet enkel als een groep experts kan spreken op dit thema.

Reinier onderzoekt momenteel het data-gebruik bij de overheid. Onder andere de Algemene Rekenkamer stelde dat je algoritmes eigenlijk niet transparant genoeg kan maken bij beslissingen van de overheid. Zijn er ervaring was dat die transparantie er nagenoeg niet is. “Ik ben al een jaar bezig, bijna alle ministeries en gemeenten op dit thema geWOBd… en ik heb pas drie modellen van gebruikte algoritmen toegestuurd gekregen”.

Omdat bestaande modellen en algoritmen elkaar kunnen versterken, was Reinier vooral bang dat er een grote ongelijkheid ontstaat. Nu al wordt in sommige modellen meegenomen in welke wijk je woont, welke taal je spreekt en of je psychische aandoeningen hebt. Dat kan dan gevolgen hebben of je wel of niet extra op fraude wordt gecontroleerd; waarmee je dus een zichzelf versterkende ongelijkheid creëert.
Gelukkig zijn er volgens Reinier ook goede voorbeelden. Hij prees bijvoorbeeld de gemeente Tilburg wat betreft het gebruik van data en algoritme.

Data Lokaal
Daarna vertelde Tijs Sikma kort over de totstandkoming en belangrijkste conclusies van het project ‘Data Lokaal’. Er werden vervolgens nog enkele vragen gesteld door leden, onder andere of er bij gemeenten nog feedback was gekomen op het rapport. Tijs vertelde dat verschillende gemeenten hadden gemaild dat het rapport was besproken en dat ook verschillende raadsleden positief hadden gemaild (helaas was de online bijeenkomst hierover toendertijd niet doorgegaan).

Hierna kwam nog de vraag over de politieke onafhankelijkheid van de Datavakbond, waarop werd uitgelegd dat sinds de oprichting (waarbij ook oa de Wiardi Beckman stichting betrokken was geweest) het bestuur actief een onafhankelijke positie had ingenomen.

Presentatie Max Passet
De presentatie die hierop volgde was van Max Passet die als stagair werkte aan een inventarisatie van privacy-tools. Max begon zijn verhaal met hoe vreemd het eigenlijk is dat sommige mensen stellen geen problemen te hebben met de verzameling van hun persoonsgegevens door Big Tech omdat ‘dat nu eenmaal zo is’ of ‘ze toch niets te verbergen hebben’. Als je dezelfde personen vraagt of je een app op hun telefoon mag installeren die alles wat ze doen op hun telefoon aan je doorstuurt, is men plots wat terughoudender.

Vervolgens liet hij aan de hand van het boek The Age of Surveillance Capitalism zien wat de essentie is bij de verzameling van persoonsgegevens door deze bedrijven; meer controle op gedrag, en betere kunnen voorspellen wat gebruikers in de toekomst zullen doen. Er is wetgeving – zoals de AVG – hiertegen maar deze blijft in de praktijk in gebreke. De privacy waakhond in Ierland moet – omdat veel bedrijven hier vanwege belastingen zijn gevestigd – 1 op de 5 van de grote privacyzaken afhandelen. En lukte echter slechts 2 procent van de aanvragen te behandelen. Dit terwijl bijvoorbeeld 94.7% van de websites zich maar niet aan de cookiewet houdt.

De privacy-toolbox die Max ontwikkelt heeft als doel dat internetgebruikers meer zicht hebben op de risico’s die zij bij het gebruik van verschillende diensten lopen, om hen vervolgens een overzicht te geven van de (digitale) instrumenten die er zijn om hierin verbetering te brengen. Hij maakt bij zijn risicoanalyse gebruik van de (sector-onafhankelijke) NAVI methodiek. Hij stelt de vraag: Hoe vindt de datatverzameling plaats? Wat kan men met deze data Welke dreigingen brengt dit met zich mee Hoe goed zijn beschermd tegen deze dreigingen? En na deze risicoafweging volgt het maatregelenpakket.

Onder de aanwezigen waren nog een aantal suggesties, bijvoorbeeld dat ook sommige gegevens die voor sommigen onschuldig zijn voor anderen grote risico’s met zich mee kunnen brengen. Een activist in een dictatuur loopt bijvoorbeeld meer risico’s wanneer zijn locatiegegevens worden gelekt. Ook kan bijvoorbeeld de informatie of je man of vrouw bent al gebruikt door financiële instellingen voor het aanbieden van hun producten (zoals een duurdere autoverzekering voor mannen, omdat zij gemiddeld risicovoller rijgedrag vertonen).

Presentatie Paul Tang
Paul Tang trapte zijn presentatie af met de (mogelijke) overname van Twitter door Elon Musk. Hij maakt zich zorgen over hoe het verdienmodel van sociale mediabedrijven schadelijke effecten heeft op de dynamiek van het publieke debat, Het zijn in feite reclameboeren die op basis van persoonsgegevens gepersonaliseerde advertenties verkopen. Het vasthouden van gebruikers op deze media gebeurt aan de hand van sensatie; hoe meer emotie hoe meer gebruikers met het platform interacteren. Op deze manier sturen deze platforms aan tot onenigheid en groepsvorming. Tang verwees hiervoor naar een artikel van de Amerikaans filosoof Jonathan Haidt. Tang relateert ook de versplintering van het politieke landschap in Nederland, de opkomst van complot-denken en het steeds heviger worden van het debat aan deze dynamiek.

Big tech zet daarbij tegelijkertijd een grote druk op de traditionele media. Van elke euro die wordt besteed aan digitale advertenties gaat 50 cent naar Google of Facebook. En terwijl juist de redacties in traditionele media van oudsher middels hun redactionele werk (zoals factchecks) beschermen tegen nepnieuws, zijn zij voor hun inkomsten steeds meer afhankelijk van digitale advertenties.

Vervolgens vertelde Tang over zijn inspanningen in het Europese parlement om gepersonaliseerde advertenties af te schaffen en de macht van Big Tech te doorbreken. Middels de Digital Markets Act en de Digital Sevices Act waren er namelijk wel een aantal successen geboekt. Zo mag er geen gebruik meer worden gemaakt van sensitieve gegevens van gebruikers, is het gebruik van gepersonaliseerde advertenties bij minderjarigen verboden. Een andere stap in de goede richting was de plicht op interoperabiliteit; verplicht gebruik van uitwisselbare standaarden. Vanwege Europese wetgeving moeten ook andere chatdiensten berichten naar bijvoorbeeld je whatsapp of Facebook Messenger gestuurd kunnen worden (zoals via Signal of Telegram).

Het doel van Paul Tang was geweest om dit ook voor bijvoorbeeld de tijdlijn van Facebook en Twitter voor mekaar te krijgen. Dat was uiteindelijke echter niet gelukt. Het verplicht mogelijk maken van een verplicht pluriform aanbod (zoals verschillende algoritmen waarvan je gebruik van kan maken voor het tonen van berichten op je Twitter-tijdlijn) zag hij als de belangrijkste strategie voor het doorbreken van de marktmacht van deze grote bedrijven.

Hierna kwamen nog enkele vragen uit het publiek. Een vraag was hoe hij aankeek tegen het voorstel van sommige activisten om bijvoorbeeld Google en Facebook als een nutsvoorziening te zien en dus (indirect) in handen van een publieke instantie, zoals een stichting, te stellen. Tang benadrukte het belang van pluriformiteit en redactionele onafhankelijkheid van media-aanbieders.

Na de presentatie van Paul Tang werd de Data-dag officieel beëindigd en begaf men zich in de zon naar een lunch-locatie nabij. Hopelijk zien we jullie volgend jaar weer!